W całej Unii Europejskiej działa wiele instytucji europejskich, organów UE i agencji zdecentralizowanych. Współpracują one ze sobą w celu realizacji wspólnych interesów UE i Europejczyków. Wszystkie te podmioty pełnią określone role – od opracowywania przepisów UE i kształtowania polityki, po wdrażanie polityki i pracę w specjalistycznych dziedzinach, takich jak m.in. zdrowie, medycyna, transport i środowisko.
Istnieją cztery główne instytucje decyzyjne, które kierują administracją UE. Instytucje te wspólnie określają kierunek polityki UE i odgrywają różne role w procesie stanowienia prawa: Parlament Europejski, Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej oraz Komisja Europejska. Prace tych instytucji uzupełniają m.in.: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Europejski Bank Centralny i Europejski Trybunał Obrachunkowy.
Najważniejsze dane o instytucjach, organach i agencjach UE
Uprawnienia, obowiązki i procedury instytucji UE zostały określone w traktatach założycielskich UE: Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (1957 r.) i Traktacie o Unii Europejskiej (1992 r.). W traktacie lizbońskim (2007 r.) wprowadzono pewne zmiany i uzupełnienia do ich kompetencji.
Parlament Europejski
Parlament Europejski jest instytucją prawodawczą Unii Europejskiej, w której zasiada 751 posłów, reprezentujących obywateli wszystkich 28 krajów członkowskich UE. Od 1979 r. posłowie są wybierani w powszechnych wyborach bezpośrednich na okres 5 lat.
Reprezentują oni obywateli państw członkowskich UE. Posłowie do PE podejmują decyzje dotyczące prawa europejskiego wspólnie z Radą Unii Europejskiej. Zatwierdzają również budżet UE. Oficjalną siedzibą Parlamentu Europejskiego jest Strasburg, jednak większość prac odbywa się w Brukseli i tam mają siedzibę biura poselskie, a także komisje parlamentarne i władze klubów. W Luksemburgu znajduje się sekretariat generalny, biblioteka i część zaplecza technicznego. Parlament prowadzi też sieć biur kontaktowych w stolicach UE, Londynie, Edynburgu i Waszyngtonie.
Parlament Europejski reprezentuje interesy obywateli Unii. Każdy obywatel państwa członkowskiego UE, niezależnie od miejsca zamieszkania, ma czynne i bierne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego. Z tego powodu Parlament uważany jest za wyraziciela demokratycznej woli ponad 500 mln obywateli Unii. Liczba mandatów przypadająca na poszczególne kraje członkowskie uzależniona jest od liczby mieszkańców oraz politycznych uzgodnień między państwami. Ponieważ Parlament Europejski reprezentuje wszystkich europejskich obywateli więc wielojęzyczność tego zgromadzenia stała się jednym z jego najważniejszych aspektów. Dokumenty parlamentarne są publikowane we wszystkich językach urzędowych UE, a każdy poseł do PE ma prawo wypowiadać się w wybranym przez siebie języku urzędowym.
Do najważniejszych funkcji Parlamentu Europejskiego zalicza się:
– debatowanie nad aktami prawa europejskiego i uchwalanie ich wraz z Radą Unii Europejskiej;
– sprawowanie nadzoru nad innymi instytucjami UE, zwłaszcza nad Komisją Europejską, aby upewnić się, że działają w sposób demokratyczny;
– debatowanie nad budżetem UE i przyjmowanie go wraz z Radą Unii Europejskiej.
Przewodniczący Parlamentu Europejskiego
Przewodniczący jest wybierany na odnawialny okres dwóch i pół roku, to jest na połowę kadencji. Przewodniczący reprezentuje Parlament na zewnątrz i w stosunkach z innymi instytucjami Unii Europejskiej. Jest on wspomagany przez 14 wiceprzewodniczących. Zadanie przewodniczącego polega na kierowaniu całością prac Parlamentu Europejskiego i jego organów (Prezydium i Konferencja Przewodniczących) oraz prowadzeniu debat na posiedzeniach plenarnych. Co roku dwanaście sesji plenarnych odbywa się w Strasburgu, zaś sześć dodatkowych posiedzeń ma miejsce w Brukseli.
Grupy polityczne
Wybrani posłowie łączą się w grupy zgodnie ze swoimi przekonaniami politycznymi. Grupy polityczne powstają po to, by lepiej bronić stanowisk swoich członków.
Komisje parlamentarne
Aby przygotować prace Parlamentu Europejskiego podczas posiedzeń plenarnych posłowie są przydzielani do stałych komisji, z których każda specjalizuje się w odrębnej dziedzinie. Wyspecjalizowane komisje, przygotowują sprawozdania, które są następnie poddawane pod głosowanie na posiedzeniu plenarnym.
Rada Europejska
Szefowie państw lub rządów krajów UE spotykają się jako Rada Europejska. Zadaniem wymienionej Rady jest wyznaczanie priorytetów i ogólnego kierunku polityki Unii Europejskiej. Na czele Rady Europejskiej stoi przewodniczący wybierany na 2,5-letnią kadencję, którą można jednokrotnie odnowić. Rada nie przyjmuje aktów prawnych, z wyjątkiem ewentualnych zmian w Traktacie UE. Rada Europejska nie ma oficjalnej siedziby, jej posiedzenia odbywają się w Brukseli. W 2014 r. na dwie kadencje przewodniczącym Rady został były polski premier – Donald Tusk. Funkcja przewodniczącego Rady Europejskiej stanowi swoisty odpowiednik prezydenta Unii Europejskiej. Przewodniczący reprezentuje Unię Europejską na zewnątrz w sprawach dotyczących wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.
Rada Unii Europejskiej
Reprezentuje rządy poszczególnych krajów UE. Rada UE to organ, w ramach którego ministrowie ze wszystkich rządów spotykają się, aby przyjmować akty prawne i koordynować politykę w poszczególnych obszarach. Ministrowie spotykają się w różnych konfiguracjach w zależności od tematu, który ma być przedmiotem dyskusji. Rada UE podejmuje decyzje dotyczące prawa europejskiego wspólnie z Parlamentem Europejskim. Rada Unii Europejskiej, zwana również po prostu Radą, stanowi główny ośrodek podejmowania decyzji politycznych Unii Europejskiej. W skład Rady Unii Europejskiej wchodzą ministrowie pochodzący ze wszystkich państw członkowskich UE. Zadaniem Rady jest koordynowanie polityki unijnej i udział w stanowieniu prawa. Rada odgrywa istotną rolę w uchwalaniu budżetu Unii Europejskiej. Rada obraduje w różnych składach i w zależności od omawianego tematu państwo członkowskie reprezentowane jest przez ministra odpowiedzialnego za daną dziedzinę (np. polityka zagraniczna, polityka rolna, finanse itd.).
Rada Unii Europejskiej jest głównym organem prawodawczym Unii Europejskiej. Jest przy tym organem międzyrządowym – członkowie Rady reprezentują interesy swoich państw członkowskich i działają zgodnie z instrukcjami swoich rządów. Rada podpisuje w imieniu UE umowy dotyczące różnych zagadnień, takich jak ochrona środowiska, handel, rozwój, włókiennictwo, rybołówstwo, nauka, technika i transport oraz wspólnie z Parlamentem Europejskim podejmuje decyzję o wielkości budżetu. Rada jest także głównym forum współpracy przy kształtowaniu wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Unia nie posiada sił zbrojnych. Aby pomóc jej w szybszym reagowaniu na konflikty międzynarodowe i klęski żywiołowe, niektóre państwa UE udostępniają jednak swoje wojska siłom szybkiego reagowania, których zadania ograniczają się do pomocy humanitarnej, operacji ratunkowych i misji pokojowych. Przewodnictwo w Radzie UE, zwane również prezydencją, sprawowane jest przez 3 państwa członkowskie (tzw. trio) przez 18 miesięcy. Państwa sprawują prezydencję według wspólnego, 18-miesięcznego programu działań Rady na ten okres, przygotowanego we współpracy z Komisją Europejską. Kolejność sprawowania prezydencji określa Rada.
Komisja Europejska
Reprezentuje wspólne interesy UE i jest głównym organem wykonawczym UE. Korzystając z „prawa inicjatywy ustawodawczej”, przedstawia wnioski w sprawie nowych aktów prawnych, które są następnie analizowane i przyjmowane przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej. Zarządza również polityką UE, z wyjątkiem wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (którą prowadzi wysoki przedstawiciel ds. WPZiB, wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej) oraz budżetem UE, a także czuwa nad prawidłowym stosowaniem prawa Unii przez poszczególne kraje. Przedstawicielstwa Komisji monitorują i analizują opinię publiczną w kraju przyjmującym, dostarczają informacji na temat polityki i sposobu funkcjonowania UE oraz ułatwiają współpracę Komisji z przyjmującym państwem członkowskim.
Komisja Europejska jest organem ponadnarodowym. Oznacza to, że jej członkowie są niezależni od rządów krajowych. Siedziba Komisji znajduje się w Brukseli. W jej skład wchodzą komisarze, po jednym z każdego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Komisja Europejska ma siedziby w Brukseli i Luksemburgu, posiada również przedstawicielstwa w każdym państwie UE oraz delegatury w stolicach całego świata.
W skład Komisji wchodzi 28 komisarzy, po jednym z każdego państwa UE. Przewodniczący powierza każdemu komisarzowi odpowiedzialność za określony obszar polityki.
Przewodniczącego mianuje Rada Europejska. Rada powołuje również pozostałych komisarzy w porozumieniu z mianowanym przewodniczącym. Powołanie wszystkich komisarzy włącznie z przewodniczącym podlega zatwierdzeniu przez Parlament Europejski. Podczas pełnienia funkcji komisarze zachowują odpowiedzialność przed Parlamentem, który ma wyłączne prawo odwołania Komisji.
Wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa – aktywnie uczestniczy we wspólnej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Unii. Bierze przede wszystkim udział w kształtowaniu tej polityki, przedkładając propozycje Radzie i Radzie Europejskiej. Następnie wykonuje przyjęte decyzje z upoważnienia Rady. Wysoki przedstawiciel UE pełni funkcję reprezentacyjną. Prowadzi dialog polityczny z państwami trzecimi i wyraża stanowisko UE w organizacjach międzynarodowych.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Trybunał czuwa nad przestrzeganiem prawa Unii oraz nad prawidłową interpretacją i stosowaniem traktatów: kontroluje legalność aktów instytucji Unii, czuwa nad przestrzeganiem przez państwa UE zobowiązań wynikających z traktatów oraz dokonuje wykładni prawa Unii na wniosek sądów krajowych. Trybunał Sprawiedliwości jest organem sądowym UE. W jego skład wchodzą trzy organy: Trybunał Sprawiedliwości, Sąd oraz Sąd do spraw Służby Publicznej. Siedziba Trybunału znajduje się w Luksemburgu. Podstawowym jego zadaniem jest zapewnienie, by prawo UE było interpretowane i stosowane jednakowo we wszystkich państwach członkowskich. Trybunał i Sąd rozstrzygają spory między państwami członkowskimi, instytucjami UE, przedsiębiorstwami i osobami fizycznymi. Sąd do spraw Służby Publicznej rozstrzyga spory między Unią Europejską a jej urzędnikami.
Europejski Bank Centralny
EBC i Europejski System Banków Centralnych są odpowiedzialne za utrzymywanie stabilnych cen w strefie euro. Odpowiadają one również za politykę monetarną i kursową w strefie euro oraz wspierają politykę gospodarczą UE.
Europejski Trybunał Obrachunkowy
Europejski Trybunał Obrachunkowy przyczynia się do poprawy zarządzania finansami UE, a także działa jako niezależny strażnik interesów finansowych obywateli Unii. Sprawdza, czy środki finansowe UE są prawidłowo rozliczane, czy są pozyskiwane i wydawane zgodnie z odpowiednimi zasadami i przepisami oraz czy przynoszą one wymierne korzyści.
Inne organy UE
Oprócz instytucji istnieje szereg organów, które odgrywają specjalistyczne role, pomagając UE w wypełnianiu jej zadań. Niektóre organy mają za zadanie doradzać instytucjom (Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Europejski Komitet Regionów), inne zapewniają przestrzeganie przez instytucje przepisów i procedur UE (Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Europejski Inspektor Ochrony Danych). Europejska Służba Działań Zewnętrznych jest organem polityki zewnętrznej, który wspiera UE w sprawach zagranicznych.